بزرگترین قلعه های خشتی جهان

سال 1387 وقتی برای اولین بار « دژ بزرگ قورتان » را دیدم ، چند سالی بود که نام « ارگ گوگد گلپایگان » بر سر زبان ها افتاده بود با لقب « دومین مجموعه خشتی دنیا » . با خود اندیشیدم که وقتی دژ قورتان به این بزرگی است ، پس گوگد چه گستره ای دارد ؟

چهارسال گذشت تا توانستم به گلپایگان بروم و زمانی که قلعه گوگد را دیدم گویی داشتم خواب می دیدم . قلعه ای کوچک که در دو دقیقه می توان دورش چرخید با چند اتاق و چند باغچه درونش !!؟ قلعه ای فسقلی که ده تایش درون دژ بزرگ قورتان جا می شود . آنجا بود که پرس و جو کردم و فهمیدم این عبارت دومین بنای خشتی دنیا ، تنها یک شعارِ دروغِ شیادانه بوده برای معروف کردن قلعه ای فسقلی که زحمت کشیده و آنرا بازسازی کرده اند و طبعا نیاز داشتند آنرا معروف کنند تا مشتری جذب کنند .

مدتی بعد قرارشد به دیدن آثار باستانی ری برویم . داشتم در اینترنت جستجو می کردم که به « دژ بزرگ ایرج » رسیدم . درازای آن را 1440 و پهنایش را 1280 متر نوشته بود . اندازه هایی خنده دار که دور از ذهن بود . مگر می شود؟ یک و نیم کیلومتر درازا و بیش از یک کیلومتر پهنا ؟؟! مگر داریم چنین بنایی ؟ حتما این هم یک تبلیغ شیادانه است .

ولی وقتی روز بعد به دژ بزرگ ایرج رسیدیم ، واقعیت این اندازه ها برایم ثابت شد . دژی شگرف که وقتی روی دیوارهای ستبرش می ایستی به زور می توانی دیوارهای سمت دیگر را ببینی . باورش سخت بود ، ولی واقعیت داشت . این کهن شهر ، « وارنا » ی باستانی ایران ، واقعا اندازه هایی چنین داشت .

دیری نپایید که دوستان و هموطنان عزیز در جای جای این سرزمینِ بزرگ ، یاد گرفتند برای تبلیغِ قلعه های منطقه شان از عبارت « دومین بنای خشتی دنیا » استفاده کنند . قورتان ، مورچه خورت ، بلقیس ، راین ، مهریز ، شهرسب ، ایزدخواست ، بیاضه ، خرانق و ….

هنوز هم هر دم از این باغ بری می رسد .

هرکسی برای بزرگ جلوه دادن بنایی که در منطقه شان دارند ، از این عنوان استفاده کرده و همه فقط یک نکته را می دانستند : اینکه قلعه مورد نظرشان قطعا اولین مجموعه خشتی دنیا نیست ، چون اولی « ارگ بم » است .

نکته ای که پس از ثبت اندازه های دژ ایرج دریافتم این بود که : « ارگ بم اصلا اولین بنای خشتی دنیا نیست » . ارگ بم 1/18 هکتار مساحت دارد درحالی که گستره دژ بزرگ ایرج  بیش از 184 هکتار است ، یعنی ده برابر بزرگتر از ارگ بم !!!

مدتی شروع کردیم به آگاه سازی این عزیزان و ثابت کردیم که دژ ایرج از همه بزرگتر است و ارگ بم پس از آن است ، پس تا اینجا عنوان دومین از دست رفته و لطفا آنرا استفاده نکنید .

اما کم کم جهت گیری ها سوی دیگری رفت . بهانه هایی نو پدیدار شد که برای رد گم کنی بد نبود . یک روز گفتند : ارگ بم که در زلزله ویران شد ، دژ ایرج هم به کلی ویرانه است ، پس فلان دژ دومین که نه ، در واقع « اولین بنای خشتی پابرجا » در دنیا است . گفتیم که اگر منظورتان از پابرجا این ویرانه هایی است که ما داریم می بینیم ، قطعا بم و ایرج هم پابرجا محسوب می شوند .

روزی دیگر گفتند بم را قبول داریم که پابرجا است . اما فلان قلعه هنوز درونش گاو و گوسفند زندگی می کند ، در فلان قلعه هم آیین سوگواری برگزار می شود و مردم در مسجدش نماز می خوانند . پس می توان گفت پس از ارگ بم ، « دومین بنای زنده دنیا » فلان است . دژ ایرج هم که کلا مرده .

پاسخی که من به این عزیزان دادم این بود که : اگر بخواهیم حضور گاو و گوسفند در طویله های یک دژ یا برگزاری سالی یکبار آیین سوگواری در دهه محرم را مصداقی برای زنده بودن یک بنا درنظر بگیریم ، در دژ ایرج هم کشاورزی و رفت و آمد هر روز در جریان است . گوسفندان هم در گوشه ای از آن ساکن هستند و آن را هم می توان بنایی زنده در نظر گرفت . بنای مرده جاهایی مثل دژ ایزدخواست یا دژ طرقرود هستند که هیچ علایم روزمره از زندگی در آنها جریان ندارد و فقط گهگاه مورد بازدید گردشگران قرار می گیرند . پس عنوان بزرگترین بنای زنده دنیا باز هم به دژ ایرج می رسد و پس از آن ارگ بم .

ولی این استدلال ها کارگر نیفتاد و وقتی می خواهند با گمراه کردن افکار عمومی ارزش یک بنا را بالا ببرند ، دلیل و مدرک برایشان اهمیت ندارد . هنوز هم کسانی هستند که دست از عبارت دومین بنای خشتی دنیا بر نداشته اند و بعضی هم کمی عقب نشینی کرده و عنوان « سومین بنا » را استفاده می کنند . شوربختانه حتی در نشریات و سایت ها و خبرگزاری ها و حتی دانشگاه ها نیز این عبارت برای بعضی دژ ها به کار برده می شود که نشان از ناآگاهی و عدم تحقیق و بررسی است

جالب اینکه هنوز در برخی سایت ها و پایگاه های اینترنتی گوگد را دومین بنای خشتی دنیا معرفی می کنند . قلعه ای فسقلی که 5500 متر مربع مساحت دارد و تنها در « کتاب راهنمای گردشگری شرق اصفهان »، من بیش از بیست بنای تاریخی ثبت کرده ام که بزرگتر از گوگد هستند . جالب تر اینکه تنها « خانه اربابی آبادی قارنه » مساحتش 6000 متر مربع و بیشتر از این ارگ گوگد است . یک خانه به تنهایی بزرگتر از دومین بنای خشتی دنیا است !؟؟ و کتاب من تنها به بخش خیلی کوچکی از ایران و جهان می پردازد .

این بود که مصمم شدم به شناسایی و اندازه گیری قلعه های خشت و گلی ایران و جهان ، تا ببینم درواقع کدام بنا از همه بزرگتر است . و خیلی جالب شد وقتی با بناهایی مواجه شدم که بسیار بسیار بزرگتر از این هایی هستند که دوستان ما مصرانه در تلاشند به عنوان دومین بنای دنیا معرفی کنند .

من بعنوان کسی که سالهای زیادی را برای آشناکردن مردم با اصفهان زیبا تلاش کرده ام ، خیلی خوشحال می شوم اگر جاهایی مثل قلعه قورتان یا قلعه مورچه خورت معروفیت جهانی پیدا کنند . اما بعنوان یک پژوهشگر باید این را بگویم که این دو قلعه ی باشکوه و زیبای ما حتی به مقام بیستم هم در دنیا نمی رسند ، چه رسد به دومین .

وقتِ آن رسیده که نویسندگان ، خبرنگاران ، راهنمایان گردشگری ، دوستداران میراث فرهنگی ، دهیاران و شهرداران ، دانشجویان و حتی اساتید دانشگاه ها ، دست از این عبارت های نادرست بردارند و قلعه فسقلی گوگد یا دیگر قلعه های مورد بحث را بعنوان دومین و سومین بنای خشتی دنیا معرفی نکنند .

این بسیار خجالت آور است که یک نفر برای مقاصد تبلیغی عبارتی را مطرح کند و دیگران فقط با کپی برداری ، این مطالب نادرست را در سایتها و نشریات مختلف بارها و بارها تکثیر کنند .

اما برویم سراغ رتبه بندی بزرگترین بناهای خشت و گلی دنیا :

من با جستجوی اینترنتی به دنبال قلعه های خشتی در سراسر ایران و جهان گشتم . هرکدام که در سایت های اینترنتی شهرداری یا میراث فرهنگی منطقه ، مساحتش ثبت شده بود را ملاک قرار دادم و مابقی را با اندازه گیری ابعاد آنها در روی نقشه های گوگل محاسبه کردم ، و به زودی همه را در یک کتاب معرفی خواهم کرد .

جالب اینکه وقتی در اینترنت به دنبال بزرگترین قلعه های جهان بگردیم ، لیستی از به قول خودشون « غول های سنگی و آجری بزرگ دنیا » برایمان می آورد که مساحت اولی 14 هکتار و مابقی زیر 10 هکتار هستند . درحالی که ما تنها در گستره ایران زمین ده بنای خشتی بالای 14 هکتار داریم و نیز مساحت تخت جمشید ما 13 هکتار است که قاعدتا می بایست جزو غول های سنگی حساب می کردند .

نکته ای که باید درنظر بگیریم اینکه : صرفا بیشتر بودنِ مساحت یک بنا را نباید بعنوان بزرگ بودن آن مطرح کرد . گاهی ممکن است شکوه و عظمت یک بنای کوچکتر بسیار فراتر از سادگی یک بنای بزرگتر باشد . مثلا دژ باشکوه قورتان در شهرستان ورزنه با مساحت 43هزار متر مربع را منطقا نمی توان با یک قلعه باغی در جرقویه که 101هزار متر مربع مساحت دارد مقایسه کرد . دومی نزدیک به سه برابر بزرگتر است ولی صرفا یک چهاردیواری گسترده ای است که دورتادور زمین های کشاورزی ساخته شده ، اما اولی دژی باشکوه است که ساعت ها زمان می برد تا گردشگر درونش را با آرامش ببیند و از آن لذت ببرد .

در پایان پس از بررسی بیش از 1120 دستگاه از انواع قلعه ها ، نزدیک 30 خانه و کاروانسرای خشتی و چند بنای ویژه ، در گستره فرهنگی ایران زمین و دیگر سرزمین ها ، لیست بزرگترین بناهای خشت و گلی دنیا را به شرح زیر خدمتتان معرفی می کنم که بالای 30هزار مترمربع مساحت دارند . این اندازه ها صرفا مساحت محدوده درون باروی قلعه ها است و شامل برج ها نمی شود .

1. دژ باستانی وارنا ( قلعه ایرج ورامین ) – مساحت 184/5 هکتار

2. قلعه بختک لیلان – آذربایجان شرقی – مساحت 55.5 هکتار

3. دژ آق قلعه نقاب – شهرستان اسفراین – مساحت 49 هکتار

4. ایچان قلعه خوارزم ( خیوه دیوار ) شهر خیوه ازبکستان – مساحت 28 هکتار

5. قلعه زورآباد – صالح آباد خراسان – مساحت 25.3 هکتار

6. قصر خلیفه عباسی – سامرا در عراق – مساحت 20.4 هکتار

7. ارگ بم کرمان – مساحت 18/8 هکتار

8. توپراگ قلعه اورغنج – خوارزم ازبکستان – مساحت 17.5 هکتار

9. دژ معبد چغازنبیل در خوزستان – 16 هکتار

( مجموعه شهر دور اونتاش محاسبه نشده و فقط محدوده حصار معبد بزرگ محاسبه شده )

10. بزرگترین قلعه در شهر چان چان کشور پرو – مساحت 16 هکتار

( این شهر شامل قلعه های زیاد است که مستطیل شکل ساخته شده و تماما خشت و گل هستند . من اندازه های بزرگترین قلعه را بعنوان نماینده مجموعه انتخاب کردم )

11. دژ خارا خاتو – مغولستان – مساحت 15.7 هکتار

12. دژ ویرانشهر تیتکانلو – خراسان – مساحت 14 هکتار

13. قلعه کلهر – شهرستان اهر آذربایجان – مساحت 11 هکتار ( خشت و آجر )

14. قلعه باغی نبی آباد – جرقویه اصفهان – مساحت 10.16 هکتار

15. قلعه باغی فریومد – استان سمنان – مساحت 6.2 هکتار

16. قلعه دیرگچین – استان قم – مساحت 5.9 هکتار

17. کاخ آپادانا شوش – خوزستان – مساحت 5.8 هکتار

18. قلعه باغی مزرعه پاگنده – شهرستان عقدا یزد – مساحت 5.7 هکتار

19. قلعه گلی کاریان – استان فارس – مساحت 5.4 هکتار

20. قلعه باغی مزرعه آخوند – مهریز یزد – مساحت 5.3 هکتار

21. دژ بلقیس – اسفراین خراسان – مساحت 5.2 هکتار

22. قلعه مشک آباد اراک – مساحت 5.1 هکتار

23. قلعه خیرآباد – زین آباد قزوین – مساحت 4.62 هکتار

24. قلعه جلالی کاشان – مساحت 4.5 هکتار

25. دژ قورتان – شهرستان ورزنه اصفهان – مساحت 4.3 هکتار

26. ارگ بخارا – بخارای شریف ، ازبکستان – مساحت 4 هکتار

27. قلعه هودر طبس – خراسان – مساحت 3.9 هکتار

28. قلعه فخرآباد گاریزات – استان یزد – مساحت 3.4 هکتار

29. دژ ناصری ایرانشهر – سیستان بلوچستان – مساحت 3.3 هکتار ( خشت و آجر )

30. دژ مورچه خورت – اصفهان – مساحت 3.3 هکتار

31. زیگورات بورسیبا – حله در عراق – مساحت 3 هکتار

مهراب سمرقندی
پژوهشگر و مفسر آثارتاریخی
نویسنده اولین کتاب راهنمای گردشگری شرق اصفهان 
دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی ، دانشگاه هنر اصفهان